پیام ها و نمادهای نوروز چیست؟
لباس دونی: علیرضا حسن زاده از اهمیت نوروز به مثابه پاسخ به فجایع طبیعی و انسانی در ضمن تاریخ، نمادشناسیِ فولکلوریک قسمتی از مفاهیم آیینیِ بهار همچون «خاتون چهارشنبه» و قرابت آن با «بابانوئل»، مواجهه زندگی در برابرِ مرگ در بهار و اهمیت گفتمان های نوین در آستانه ورود به قرنِ جدید خورشیدی گفت. او معتقد می باشد که تأثیر فجایع طبیعی و انسانی چون جنگ، خشکسالی، همه گیری، زلزله، و غیره منجر به شکل گیری هویتی پسافاجعه و آستانه ای در نزد ایرانیان در ضمن تاریخ شده که بر نمادپردازی باززایی در آیین های ایرانی، ادبیات فارسی، قصه های ایرانی و... متمرکز بوده است.
این پژوهشگر در گفت و گو با ایسنا، به پرسش درباره «نماد دانستنِ نوروز به عنوانِ زندگی در مقابل نیستی که عامل تهدید موجودیت و هویت ایرانیان است»، این طور جواب داد: با این تاریخ طولانی که متأثر از فجایع طبیعی و انسانی بوده، ایرانیان راهی جز برجسته ساختن مفهوم باززایی نداشتند. در زیبایی شناسی فولکلوریک، آیین نوروزِ امید جایگاهی مهم دارد. به «خاتون چهارشنبه» نگاه کنید، بدیل «بابا نوئل» در فرهنگ ایرانی ست. وی در فرشته شناسیِ فولکلوریک فرهنگ ایرانی، نماد «امید» است. اگر قرار باشد ما شخصیتی را در مقابل بابا نوئل قرار دهیم، نه بابا نوروز با گستره ای محدود از ادبیات، که بانوفرشته ای به نام «خاتون چهارشنبه» است. البته «بی بی سه شنبه» در فرهنگ بلوچی ما هم همین کارکرد را دارد. نمادپرداری باززایی و امید در قصه نوروزی و بهاری «بز زنگوله پا» هم وجود دارد.
او درباره نمادهای «بز» در آیین و ادبیات ایران و «خوک» در اروپا توضیح داد: «بز» باتوجه به نمادپردازی تکم و... یک نماد بهاری و نوروزی و نماد برکت و زایش و باروری ست. او بدیل «خوک» بعنوان حیوان آیین های بهاری اروپایی هاست. «بز زنگوله پا» که نماد مادرانه نظم است در مقابل «حیوان درنده» که نماد جنگ و نازایی ست، قرار می گیرد. او کودکانِ بز را می خورد اما قصه به نوزایی بهاری کودکان ختم می شود و در عوض گرگ که نازاست، می میرد. یعنی نیروی امید و زندگی و بهار بر نیروی مرگ چیره می آید. در این جا بیش از قدرت مادیِ پیروزی معنوی (صلح و شهادت در مقابل تجاوز و جنگ) و امید منجر به برتری گفتمان زندگی می شود. نمادپردازی موجود در فرهنگ ایرانی، بر اهمیت نوزایی بهاری تاکید دارد. «بهار» نماد تولد باردیگر است و بدین سبب می توان گفت در جهان بینی ایرانی در مقابل مرگ که نماد خفتن و خواب زمستانی ست، قرار گرفته و نیروی زندگی در آن تقدیس شده است.
حسن زاده درباره پاسخ بودنِ نوروز به مسئله خشکسالی و اهمیت باززایی طبیعی، چنین بیان کرد: چرخه ای از فجایع چون خشکسالی، جنگ، زلزله، اپیدمی و... ما را در مقابل نیرویی مخرب و قهّار در تاریخ ایران قرار می دهد که معطوف به نیستی و مرگ است. این نیروی مرگ آگین هربار شهرها، انسان ها و نهادهای مدنی را مورد حمله قرار می داد. در مقابل، ایرانیان به یاری اسطوره ها، آیین ها، ادبیات، و... بر عنصر باززایی تاکید می ورزند و هویت ایرانی از دو منبع لایزالِ آستانه ای یعنی زبان میان قومیِ فارسی (ادبیات ایرانی) و آیین تأثیر می پذیرد. در این میان، بن مایه باززایی، بن مایه ای قدرتمند و اصلی ست. قهرمانانِ شهید، جایگاه مقدسی در گوشه گوشه سرزمین ما دارند. بدین سبب نوروز بازتاب ایمان به باززایی فرهنگی و هویتی، مبارزه با مرگ و نیستی، اعتقاد به جاودانگی هویت ایرانی و... است. زیست آیین ایرانی، این واقعیت را در برابرِ ما قرار می دهد که نیروی جنگ (تجاوز بیگانگان به ایران)، خشکسالی، زلزله، بیماری و... نمی تواند ما را نابود کند. ما در نوروز باردیگر متولد می شویم. هویت ایرانی هر سال در نوزاییِ بهاری خود، با وجود همه رخدادهای تلخ در ضمن تاریخ طولانی متولد شده است. این منظر میراثی و اسطوره ای، هویت ایرانی را پایدار داشته است.
این عضو هیئت علمی پژوهشکده مردم شناسی اضافه کرد: تنوع فرهنگی و همبستگی ملی پیام دیگر نوروز است. یعنی رنگین کمان فرهنگ ایرانی، با پذیرش تفاوت های فرهنگی و تاکید بر همبستگی ملی، بر آسمان خواهد درخشید. در سوره الرّوم قرآن کریم، به روشنی تفاوت ها زمینه خودآگاهی معرفی شده(تفاوت زبان ها و سنت ها). نوروز مصداقی برای این آیه آسمانی ست. بدین سبب از یک سو، نوروز بر صلح تاکید دارد و باززایی اخلاقی و ادامه حیات را در صلح و هم زیستی می داند و از طرف دیگر، تنوع فرهنگی را در آیینه همبستگی ملی به ما نشان میدهد. بر خوانِ نوروزی، ابزارهای خشونت و جنگ نمی بینید و بجای آن، عناصری که نماد کلیدی هستی و حیات هستند دیده می شوند؛ سبزه، سیر، سیب و.... انتخاب خوان یا همان سفره نیز بعنوان صورتی کلیدی از آیین نوروز روشن است. این خوانِ مقدس، نزدیکی و تعامل انسان ها را در برِ دورِ سفره ای هستی شناختی، مثالی و قدسی نشان میدهد.
حسن زاده درباره تفسیر جدیدی که از آیین نوروز و پویایی آن در ضمن تاریخ ارایه داده و بر هویت آستانه ای ایرانیان و تأثیر آن از فجایع طبیعی و انسانی تاکید داشته، این طور توضیح داد: پویایی تاریخی فرهنگ ایرانی از دو گونه از فجایع طبیعی مثل خشکسالی، زلزله و...، و انسانی نظیر جنگ، همه گیری و... تأثیر گرفته است. زمانی که بازه های زمانی فاجعه کوتاه و تکرارپذیر باشد، ساختارها تضعیف شده و در مقابل و مقابل آن موقعیت های برون/ضد/فراساختاری تقویت می شوند.
او اظهار داشت: در ایران مجموعه شواهد تاریخ کهن و نیز شواهد جدید چون زلزله ها و خشکسالی ها نشان میدهد که ما با جامعه ای پساآستانه ای در باززایی و پایداری هویت ایرانی روبه رو هستیم. حلقه فجایع مرتبط یعنی خشکسالی، زلزله، جنگ و حتی همه گیری، دست به دست هم می دهند تا از یک سو ساختارها در ضمن تاریخ ایران همیشه در معرض خطر و فروپاشی قرار گیرند و از طرف دیگر موضوع و ارزش باززایی به مهم ترین موضوع آیین ها و ادبیات ایران(ادبیات فارسی) تبدیل می شود. آنچه فجایع می آفرینند مرگ و نیستی بعنوان واقعیتی عینی ست. بدین سبب فرهنگ ایرانی در ضمن تاریخ طولانی خود بر عنصر باززایی خصوصاً در چشم انداز اسطوره، آیین و ادبیات تاکید دارد. در منظر اسطوره ای و روایی فرهنگ ایرانی هم تقابل «خیر و شر» از نمادپردازی مورد اشاره حکایت دارد؛ «افراسیاب» هم نماد دشمنی با ایران و هم نماد «خشکسالی »ست. در مقابل «سیاوش» نماد «آبسالی»، «بهار»، «مرگ مقدس» و «شهادت» است. این در مورد «ضحّاک» هم صدق می کند؛ او نماد توامان «خشکسالی» و «دشمنی»ست. البته در دوره بعد از اسلام نیز «امام حسین(ع)» نماد «شهادت»، «جاودانگی» و «باززایی» و «یزید» در مقابل ایشان، نماد «خشکسالی»، «تشنگی» و «درنده خویی» و «جنگ» است. شما می توانید در تمام آیین های اصلی و تقویمی ما چون مهرگان، سده، نوروز، تیرگان و غیره نمادپردازی «تولد دوباره» را مشاهده کنید. در این قصه ها و اسطوره ها و آیین ها، نماد اصلی و کلیدی باززایی ست و مجموعه ای از نمادهای مختلف وسیله ای برای نمایش مفهوم و نماد تولد باردیگر اند. این فقط محدود به آیین های تقویمی و گاه شماری های ما نیست، در کتاب «کودکان و جهان افسانه» توضیح داده ام که آیین گذار در ایران با نماد جنگ و خشکسالی پیوند می خورد و یکی از چند مضمون اصلی قصه های عامیانه ایران بلوغ و آگاهی در جنگ با اژدهاست.
این پژوهشگر حضور و وضوحِ معانی و مفاهیم اجتماعی و طبیعی را، در قالب «آیین ها» و تمثیل در «ادبیات فارسی» تأیید کرد و با ذکر مثالی تشریح کرد: برای نمونه، «عشق» در ادبیات فارسی در سطوح مختلف همچون منظر عرفانی آن با باززایی پیوند می خورد. به واقع ادبیات فارسی به گونه ای گسترده از آیین های ایرانی تأثیر می پذیرد. بُعد آستانه ای و منظر پسافاجعه چون منظر پساخشکسالی، جایگاه مهمی در ادبیات فارسی دارد. به همین دلیل، شما در آیین های باززایی و تولد باردیگر جایگاه شعر و ادبیات فارسی را مشاهده می کنید؛ از «دیوان حافظ» بر سفره هفت سین که یک خوانِ قدسی و نماد باززاییِ کیهانی هستی ست، تا خوانِ یلدا که باز شعرهای حافظ و... در آن خوانده می شود. در کتاب «فرهنگ در سایه کرونا»، یکی از منابع شکل گیریِ «غزل» در ایران، شرایط تاریخی، یعنی موقعیت پسافاجعه و آستانه ای خاطرنشان شده است. قالب غزل بیش از آن که به قطب هنجاری نزدیک باشد، به قطب هیجانی نزدیک است.
حسن زاده نکته ای را اضافه کرد و درباره آن چنین اظهار داشت: «شکاف طبقاتی» شائبه نادرست «قومی شدن فقر» را به وجود می آورد و این به همبستگی تاریخی، ریشه دار و کهن ما لطمه وارد میکند. بدین سبب مفهوم «برابری» در آیین های نوروزی مفهوم مهم دیگری ست. البته این مساله به صورتی برای همه جهان در قرن خورشیدی پیش رو صادق است. بحران های ابتدای قرن بیست ویکم نشان میدهد که نمی توان در جهانی بر پایه دوقطبیِ فقیر-ثروتمند زندگی سعادتمند داشت و بلایایی نامرئی چون همه گیری از مرزهای سیاسی جهانی که در آن برخی ثروتمند و برخی فقیر هستند، عبور می کند.
حسن زاده درباره مفهوم و نمادهای نوروز بیان کرد: «نوروز» یادآور دو نام است که هر دو آنها در مقابل نیرو و نماد «مرگ» قرار دارند؛ مانند ضحّاک و افراسیاب. این دو دشمنان شهیر در اساطیر و افسانه های ایرانی، و نماد «خشکسالی» و «درنده خویی» هستند که نظم الهی را نیز با یورش به مردم و انسان های مظلوم و بی پناه به هم می ریزند. «جمشید» یا همان «یمه» که در اساطیر هندی خدای زیرِ زمین یا مرگ است، به دست ضحّاک کشته می شود و «سیاوش» نیز به دست افراسیاب و برادرش گرسیوز. در ریشه یابی اسطوره ایِ برپاییِ آیین های نوروزی، می توان نمادهای نبرد با نمادهای شرّ و تباهی و آبادانی را یافت. به واقع در این جا با رجوع به کتیبه معروف داریوش، باز می توان به نقش فجایع طبیعی و انسانی در خلق هویت پساآستانه ای و آستانه ای ایرانیان پی برد و منظر پسافاجعه را در نظام اساطیری، آیین ها و ادبیات فارسی بسیار مهم شمرد. منظر پساخشکسالی دریاچه هایی چون ارومیه و هامون ما را با اهمیت نوزایی مواجه می کند. داریوش می گوید: «خداوندا! این سرزمین را از دشمن(جنگ یا همان فاجعه انسانی)، خشکسالی(فاجعه طبیعی) و دروغ حفظ کن».
این انسان شناس که فارغ التحصیل از دانشگاه گوته است، افزود: «دروغ» خالق نظم مرگ بنیاد است و در مقابل «اشه» یعنی نظم زندگی بنیاد در جهان بینی ایرانی قرار دارد. روشن است که اگر جنگ، خشکسالی، زلزله و... رخ دهد، نظم و نظام یک جامعه از هم می پاشد. در علت شناسی فولکلوریک، بنیان گذاران نوروز چون جمشید، خود بانیان مدنیت و زندگی مدنی هستند. در این جاست که معنای این سخن باتوجه به پویایی منظر اسطوره ای فرهنگ و هویت ایرانی برای ما آشکارتر می شود. به قول انسان شناس انگلیسی، «اوانس پریچارد» جامعه ای که در اثر فجایع طبیعی و انسانی نابود می شود، به شدت به اسطوره و خصوصاً به اسطوره باززایی نیاز دارد. این تاریخ فاجعه بار، دو مدلِ اخوت بر پایه همدردی در آیین های سوگ و امید به تولد و باززایی را در آیین های شادی و سور شکل بخشیده است. در هر دو این آیین ها، تولد باردیگر، باززایی و ققنوس وار از خاکستر فجایع طبیعی و انسانی چون جنگ، خشکسالی، زلزله و... برآمدن و تولد باردیگر از پسِ مرگی که جنگ، خشکسالی، زلزله و اپیدمی به انسان ایرانی هدیه کرده، مضمون و نمادی کلیدی ست. «نوروز» امید به زندگی و باززایی را در نزد ایرانیان در ضمن تاریخ به وجود فجایع انسانی چون جنگ، و فجایع طبیعی چون خشکسالی و زلزله، زنده نگه داشته است. در این بافت تاریخی، همگرایی هم به همان میزان تبدیل به یک مفهوم هستی شناختی و نماد کلیدی می شود؛ سیمرغی که به قول عطّار، حاصل سی مرغ است. «نوروز» امید را در رابطه گفت وگویی و صلح آمیزِ همه عناصر کلیدی هستی می بیند. اصولاً خوان های آیینی در ایران، همچون خوانِ نوروز و یلدا، خوان و سفره ای مثالی هستند که از وحدت اجزای هستی و بن مایه مهم باززایی سخن می گویند.
این عضو هیئت علمی پژوهشکده مردم شناسی، ضمن ابرازِ امیدواری از پیشِ رو داشتنِ سالی خوش، اهمیت نوروز ۱۴۰۱ برای ایرانیان و ورود به قرنِ جدید شمسی را در شش گفتمان تبیین کرد: «نوروز» گفتمان زندگی در مقابل فاجعه و مرگ بوده، گفتمان امید در مقابل ناامیدی، گفتمان وحدت در مقابل واگرایی، گفتمان عشق در مقابل خشونت و جنگ. به قول مرحوم انجوی شیرازی، نوروز مردمی در تمام قرن های طولانی گذشته به ما درس های فراوانی داده، این درس ها فراتر از درس برای ایران و کشورهایی که میراث فرهنگی مشترک با آن دارند، درسی برای همه ملت ها در ورود به قرن جدید خورشیدی ست:
اول؛ گفتمان زیست محیطی توسعه و احترام به طبیعت: نوروز به ما ارزش حیات و زندگی را در سیمای طبیعت و احترام به طبیعت در ضمن تاریخ نشان داده است. این عید به مثابه یکی از مهم ترین زیست آیین های ایرانی در تمام اجزا و خرده آیین های خود جایگاه مهم طبیعت و محیط زیست را یادآور می شود. راهی برای توسعه ایران و کشورهای دیگر جهان، جز همزیستی با طبیعت در آینده وجود ندارد. این نخستین درس است. یعنی توسعه ایران و البته همه جای جهان، راهی جز احترام و همزیستی نسبت به طبیعت ندارد. زیست محیطی شدنِ فقر، مسئله ای مهم در جهان امروز است که باید در رفع آن بعنوان یک اولویت کوشید.
دوم؛ آیین های نوروزی در سیمای مردمی آن نماد برابری و عدالت هستند یعنی egalitarian هستند. این به علت بعد آستانه ای آن هاست. نوروز در اعماق فرهنگ و تاریخ ایران آیینه وحدت و همبستگی ایرانیان است اما در قرن پیش رو آنچه وحدت ایرانیان را تهدید می کند، فاصله و شکاف طبقاتی ست. بدین سبب نوروز به ما این پیام را می دهد که مهم ترین راه توسعه و حفظ همبستگی آنان، برابری و عدالت است و باید به کاهش فاصله طبقاتی بعنوان اصلی ترین منبع تهدید هویت و همبستگی ایرانیان اندیشید.
سوم؛ نوروز و گفتمان زندگی و صلح: نوروز مبتنی بر گفتمان صلح، دوستی، همگرایی، تحمل و مداراست که به واقع در همه آنها نیروی زندگی ستایش می شود. این عید مبتنی بر گفتمان امید است، همانطور که یلدا و سده. در روایت های آیینی نوروز بر پیروزی اخلاقی انسان تاکید می شود.
چهارم؛ کثرت در وحدت و وحدت در کثرت: نوروز با وجود انواع فرهنگی خود چون نوروز کردی، نوروز چوپانی، نوروز بلوچی، نوروز خلیج فارس، نوروز صیادی، نوروز دریایی، نشان دهنده درک وحدت در عین کثرت، مدارا نسبت به تفاوت های فرهنگی و... بعنوان راهی برای حفظ یکپارچگی اقوام ایرانی در قرن پیش روی ماست.
پنجم؛ خودآگاهی میراثی و هویتی: نوروز حکایت از ریشه های کهن ما دارد و ما باید به آنها آگاهی پیدا نماییم. بدین سبب خودآگاهیِ میراثی، پل همزیستی اقوام ایرانی با همدیگر است. در قرن پیش رو، باید علوم میراثی و هویتی چون مردم شناسی، زبان شناسی، دیرینه شناسی و... تقویت شوند و بهای بیشتری به این علوم در سیاستگذاری فرهنگی و توسعه داد.
ششم؛ نوروز و دیپلماسی میراثی: نوروز عنصر مشترک کشورهای فراوانی ست. توسعه کشور ما بوسیله دیپلماسی میراثی شکل خواهد گرفت و این موضوعی ست که در صد سال گذشته، کمتر به آن توجه شده است. پس در صد سال پیش رو باید به آن توجه کرد.
کتاب وضع آیینی و وضع هنجاری (انتشارات دانشگاه آمستردام، ۲۰۱۳)، فرهنگ در سایه کرونا (به کوشش علیرضا حسن زاده و مصطفی اسدزاده، ۲۰۲۲: پژوهشگاه فرهنگ هنر و ارتباطات)، کودکان و جهان افسانه(افکار، ۱۳۹۵)، همچون کتاب ها و مقالات مختلف علیرضا حسن زاده است.
منبع: lebasdooni.ir
این مطلب لباسدونی را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب