پرونده برنامه ملی پاسداری از هنر خوشنویسی چطور در یونسکو ثبت شد؟
بخش فرهنگی کمیسیون ملی یونسکو-ایران در گزارشی ابعاد مختلف ثبت پرونده برنامه پاسداری از هنر سنتی خوشنویسی در ایران در لیست «اقدامات پاسدارانه خوب» یونسکو را بررسی کرد.
به گزارش لباس دونی به نقل از ایرنا از روابط عمومی کمیسیون ملی یونسکو-ایران، پنج شنبه ۲۵ آذر ۱۴۰۰ (۱۶ دسامبر ۲۰۲۱) اعلام گردید که «کمیته بین الدول پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس» (The Intergovernmental Committee for the Safeguarding of the Intangible Cultural Heritage) در شانزدهمین اجلاس خود که به شکل برخط (آنلاین) از پاریس اجرا می شد، «برنامه ملی پاسداری از هنر سنتی خوشنویسی در ایران» (National programme to safeguard the traditional art of calligraphy in Iran) را در «فهرست اقدامات پاسدارانه خوب یونسکو» (The List of the Register of good safeguarding practices) ثبت نمود.
این خبر، باعث شد بستری برای پرداختن به اهمیت میراث فرهنگی ناملموس و هم ابعاد پرونده مذکور فراهم گردد.
میراث فرهنگی در یک معنا به آثار فرهنگی گفته می شود که با گذشت زمان و از نسل های پیشین باقی مانده است. بخشی از دارایی های فرهنگی، محصولاتی ملموس مانند ساختمان ها یا کارهای هنری هستند. با این وجود بخش های زیادی از فرهنگ به شکل ناملموس است مانند ترانه، موسیقی، هنر صنایع دستی و جشنواره های متعدد و.... این موارد شکل هایی از فرهنگ به شمار می روند که که قابل ثبت و ضبط هستند اما ملموس نبوده و قابلیت ذخیره در محل فیزیکی مانند موزه را ندارند. با این وجود، از راه ابزارها و وسایلی که در آنها به کار رفته اند قابل تجربه کردن هستند.
یونسکو در بیشتر از ۷۵ سال گذشته (از ۱۹۴۵ تاکنون) بر مبنای مأموریت ذاتی خود، کوشیده در معرفی مظاهر فرهنگی به اشخاص بکوشد تا ضمن انتقال مفاهیم انسان دوستانه، باعث انتقال مناسب آن مواریث فرهنگی به نسلهای آتی شود.
یکی از ابزارهای انجام این مأموریت، ثبت های جهانی است. یونسکو اما با تصویب «کنوانسیون بینالمللی حفظ میراث فرهنگی ناملموس (معنوی)» (The Convention for the Safeguarding of Intangible Cultural Heritage) در سال ۲۰۰۳ و تأسیس کمیته بین الدول پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس (به باعث ماده ۵ کنوانسیون فوق – لازم به ذکر است اولین اجلاس این کمیته در سال ۲۰۰۶ برگزار شد)، گام بلندی در صیانت از جنبه های غیر ملموس فرهنگ برداشت.
فصل چهارم کنوانسیون مذکور (توسط پژوهشگاه وزارت میراث، ۱۳۸۵) با پیشبینی «فهرست معرف (نمونه) میراث فرهنگی ناملموس بشری» (IV. Safeguarding of the intangible cultural heritage at the international level که معرفی کننده میراث ناملموس بشری توسط کشور ذیربط است - ماده ۱۶ کنوانسیون)، «فهرست میراث فرهنگی ناملموس نیازمند حراست فوری» (Representative List of the Intangible Cultural Heritage of Humanity که نمایانگر مواریث نیازمند حفاظت فوری توسط کشور متعاهد ذیربط کنوانسیون است - ماده ۱۷) و «برنامه ها، طرح ها و فعالیتهای حراست از میراث فرهنگی ناملموس» ( List of Intangible Cultural Heritage in Need of Urgent Safeguarding موارد در ارتباط با حراست از میراث فرهنگی ناملموس و ترویج اصول و اهداف کنوانسیون مزبور (رجوع شود به ماده ۱۸ کنوانسیون) ابزار جدیدی برای پاسداری از این جنبه مهم از فرهنگ بشری ایجاد کرد که بحث و تصمیم گیری در مورد آن موارد بر عهده کمیته بین الدول پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس است.
ایران که یکی از اعضای کنوانسیون حفظ میراث فرهنگی ناملموس و کمیته بین الدول آن است، تا قبل از سالجاری موفق شده بود ۱۴ اثر در لیست معرف و ۲ اثر در لیست نیازمند حفاظت فوری به ثبت رساند و با موفقیت اخیر، موارد ثبت شده کشورمان در لیست های (Programmes، projects and activities for the safeguarding of the intangible cultural heritage) میراث فرهنگی ناملموس و اقدامات پاسدارانه خوب (مثال زدنی) جمعاً به ۱۷ عدد بالغ شد.
بر پایه این گزارش، ابعاد فنی ثبت اخیر هم مهم است؛ چونکه خوشنویسی هنری آمیخته با روح فرهنگ ایرانی است و ایرانی ها هماره آنرا با شریفترین عناصر فرهنگی جامعه خود (قرآن کریم، دیوان حافظ، جملات پندآمیز و عاشقانه و... ) به خاطر می آورند.
یونسکو بیان کرده است که «ثبت اقدامات حفاظتی خوب به کشورهای عضو، جوامع و سایر ذینفعان اجازه میدهد تا تجربیات موفق حفاظتی و نمونه هایی از چگونگی غلبه بر چالش های پیش آمده در انتقال میراث زنده، عملکرد و دانش آنرا به نسل آینده به اشتراک گذارند. این روش ها و رویکردها باید بعنوان درس ها و مدل هایی مفید باشند که می توانند با شرایط دیگر، همچون شرایط کشورهای درحال توسعه، سازگار شوند.» کمیته بین الدول هم هر ساله با بررسی طرح نامه های (پروپوزال) کشورهای عضو، موارد موفقی را که توانسته اند به بهترین وجه اصول و اهداف کنوانسیون مذکور را رعایت و ترویج کنند انتخاب می کند.
ایران تا پیش از سال ۲۰۲۱، پرونده ای در این قالب به یونسکو عرضه نداده بود. اما از سال ۲۰۲۰ میلادی که خبرهایی در خصوص تلاش برخی کشورها برای ثبت جهانی هنر خوشنویسی به گوش رسید، وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی با همکاری کمیسیون ملی یونسکو – ایران و سایر نهادهای دولتی و غیردولتی کوشش کرد با نامزدی پرونده برنامه ملی پاسداری از هنر سنتی خوشنویسی در ایران برای ثبت در لیست اقدامات پاسدارانه خوب یونسکو، «علاقه مندی و تلاش مردم ایران و دستگاه های اجرایی ذیربط در جهت پاسداری از هنر سنتی خوشنویسی» را به جهانیان یادآور شود.
مصطفی پورعلی مدیرکل ثبت آثار وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی با بیان انواع ثبت های ذکر شده در کنوانسیون پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس (۲۰۰۳) معتقد است: اتفاقا پرونده خوشنویسی ایران سال جاری در فهرستی به ثبت رسیده که به لحاظ فنی از دو لیست پیشین [فهرست میراث در خطر و لیست معرف] سطح بالاتری دارد و ثبت در این لیست نیازمند آن است که یونسکو و کمیته های ارزیابی آن قانع شوند که آن عنصر ضمن هماهنگی با اهدافی که در ابتدا گفته شد از وضعیت پاسداری خوبی هم برخوردار می باشد.
برای ایران بسیار راحتتر بود خوشنویسی را در «فهرست معرف» نظیر کاری که ترکیه یا کشورهای عربی کرده اند به ثبت برساند؛ اما به سبب اهمیت مبحث و شأن این هنر در ایران، تصمیم گرفته شد خوشنویسی در فهرستی به ثبت برسد که از سطح فنی بالاتری برخوردار می باشد.
او تصریح کرد: در نشست سالجاری کمیته بین الدول تنها ۵ عنصر جهت ثبت در لیست پاسداری خوب نامزد شده بودند که در نهایت ۴ عنصر آن مورد تأیید یونسکو قرار گرفت و خوشنویسی ایران هم یکی از این ۴ عنصر بود در حالیکه همین سال جاری ۴۹ عنصر در لیست معرف به ثبت رسیدند که پرونده ترکیه و کشورهای عربی هم بین این ۴۹ عنصر است.
در بخش دیگری از گزارش کمیسیون میلی یونسکو ضمن اشاره به متن پرونده ارسالی کشورمان به یونسکو، آمده است: در پرونده مزبور، مندرج در سایت رسمی بخش میراث فرهنگی ناملموس یونسکو، آمده است که برنامه فوق با مشارکت ۴ وزارتخانه (وزارت میراث، وزارت ارشاد، وزارت آموزش و پرورش و وزارت علوم) و هم ۲ مؤسسه مردم نهاد (انجمن خوشنویسان ایران و انجمن خوشنویسان نوین) در ایران انجام می شود.
در پرونده فوق ذکر شده «سنت خوشنویسی همواره با عمل نوشتن در تاریخ قلمزنی ایران مرتبط بوده» (The tradition of calligraphy has always been associated with the act of writing in the history of Iranian penmanship) که تحولاتی مانند رواج صنعت چاپ، تایپ کامپیوتر ای رو به افول رفت. اما از سال ۱۹۸۵ میلادی تصمیم گرفته شد با تدوین یک برنامه ملی (با چشم انداز ۴۰ ساله تا ۲۰۲۵ میلادی)، توسط مراجع دولتی و غیردولتیِ پیشگفته، از این اتفاق جلوگیری شود.
پرونده مزبور با ذکر اینکه «هنر خوشنویسی در بین مجموعه هنرهای سنتی ایران» قرار دارد و «هنر و مهارت خوشنویسی در شمار میراث فرهنگی ناملموس ایران است که قدمتی بسیار طولانی دارد» نگرانی برای «صیانت از سنت خوشنویسی ایران» را دغدغه جدی برای همه دست اندرکاران علم، ادب و هنر همینطور مردم ایران به شمار آورده و اجرای این برنامه را در جهت حفظ سنت خوشنویسی برشمرده است.
تدوینگران پرونده کشورمان خاطر نشان کرده اند «با توجه به وجود این سنت در سایر کشورها، بخصوص کشورهای عربی و اسلامی» توجه به این میراث ناملموس میتواند ضامن احترام به فرهنگ ها، دوری از تعصبات، تعامل فرهنگی میان کشورها بخصوص کشورهای عربی و اسلامی، احترام به تنوع فرهنگی و تقویت خلاقیت و... شود که هم راستا با اهداف کنوانسیون پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس است.
این پرونده اقدامات و رویدادهایی مانند آموزش همگانی، انتشار جزوه و نشریه، احیای سنت استاد – شاگردی در آموزش خوشنویسی، طراحی فونت های جدید بر مبنای خط سنتی برای کتاب ها، ساماندهی صدور مجوز، ارتباط مستمر با مدارس و تدوین برنامه درسی هنر، راه اندازی رشته خوشنویسی در مقاطع متوسطه، کارشناسی و کارشناسی ارشد، استفاده از خوشنویسی در طراحی لباس و جواهرات، استفاده هنرمندان تجسمی از خوشنویسی در آثار خود، برگزاری نمایشگاه، اختصاص بیمه و کمک مالی به هنرمندان برگزیده این عرصه را در کنار مجموعه تلاش های هنرمندان خوشنویس ایرانی، همچون تلاش ها و نتایج برنامه ملی پاسداری از هنر سنتی خوشنویسی در ایران ذکرکرده که سبب شده نه تنها خوشنویسی دیگر صرفا به جمعی محدود و دوران گذشته نباشد، بلکه خوشنویس بودن یک امتیاز برای افراد به شمار آید؛ امری که منطبق با یکی از اهداف مهم این برنامه ملی یعنی ترویج استفاده مناسب از سنت خوشنویسی مطابق با شرایط زندگی جدید است.
این پرونده با ذکر این که «سنت خوشنویسی ایران در انواع مختلف خطوط آن همچون خط نستعلیق، که سابقه ای غنی در ایران دارد، باید بعنوان میراث فرهنگی ناملموس و نمونه ای از هنر سنتی ایرانی – اسلامی تلقی شود» ابراز امیدواری کرده «کشورهای دارای سنت خوشنویسی بخصوص کشورهای اسلامی و عربی در صورت تمایل می توانند از تجربیات معرفی شده در این برنامه استفاده» کنند.
کمیسیون ملی یونسکو -ایران که با برگزاری جشنواره بین المللی رقص قلم در شهرهای مشهد مقدس و تهران، اجرای ۱۰ برنامه زنده اینستاگرام با حضور اساتید و پژوهشگران به نام خوشنویسی و افتتاح گالری مجازی خوشنویسی در سال ۱۳۹۹ در ترویج هنر سنتی خوشنویسی کوشیده است، امیدوار است سایر ملل بخصوص کشورهای دارای اشتراک فرهنگی با این مرز و بوم میتوانند به خوبی از دقایق برنامه مزبور و تجارب ارزشمند کشورمان بهره مند شوند.
منبع: لباس دونی
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب