ایران در بازی بزرگ روایت حضور سر پرسی سایكس در ایران
به گزارش لباس دونی کتاب «ایران در بازی بزرگ؛ سِر پِرسی سایکس؛ کاشف، کنسول، سرباز و جاسوس»، تألیف آنتونی وین، با ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی روایتی از حضور ربع قرنی شخصیتی چندوجهی با چند مأموریت از انگلیس در ایران عرضه می دهد.
«در حالی که از آرایشگاهی در شیراز خارج می شدم، پیرمردی با منش نظامی از دکان پهلویی وارد کوچه شد، محکم به من سلام نظامی داد و از میان دو ردیف دندان های طلایی که زیر سبیل چرب کرده اش می درخشید، فریاد زد: "سربازان آماده بازرسی هستند، صاحب!" و افزود: "سربازان به صف!" وقتی از او پرسیدم این فرمان های نظامی را که مخصوص سواره نظام انگلیس است از کجا یاد گرفته، پاسخ داد: "از تفنگداران جنوب ایران، تحت فرماندهی سِر پِرسی سایکس، صاحب." این ها تنها جملاتی بود که از زبان انگلیسی به خاطرش مانده بود. نام او کل حیدر بود و در دوران بازنشستگی از اتو کردن لباس های مردم با چند اتوی زغالی قدیمی امرار معاش می کرد.
سال ۱۹۷۰ بود و در حدود بیست وپنج سال از مرگ سِر پِرسی سایکس می گذشت. من در دانشگاه شیراز فارسی می آموختم و در خانه مرد آرایشگر و خانواده اش زندگی می کردم. کل حیدر (که مخفف کربلایی حیدر است) هرروز بامداد به من سلام می کرد و گاه گاهی هم با من گفتگو و سرگذشت خویش را تعریف می کرد. آدم رندِ خوش گذرانی بود که پیشینه نظامی جالبی داشت. علاوه بر خدمت در پلیس جنوب، در قشون عثمانی، پلیس آبادان، ژاندارمری ایران و لشکر قزاق خدمت کرده بود و ادعا می کرد همان گروهبانی بوده که تفنگ در دست گرفتن و مشق نظامی را به رضاشاه آموخته است.
امروزه کسانی که در ایران سِر پِرسی سایکس را به یاد دارند معدودند، ولی افسانه او یک صد سال پس از آن که قدم به خاک ایران نهاد، هنوز کاملا زنده است.» (ص. ۱۳)
این دو پاراگراف، آغازِ پیشگفتارِ کتاب ایران در بازی بزرگ است که همان گونه که از همین سطور هم هویداست، طبق زیرعنوانِ کتاب، به «سِر پِرسی سایکس؛ کاشف، کنسول، سرباز و جاسوس» می پردازد. کسی که در بخش دیگری از همان پیشگفتار، «مردی بسیار جالب بود. از این افسر جوان، سوارکار و چوگان باز ماهر و تیرانداز درجه یک انتظار می رفت که فردی غیرروشنفکر و اصولا مرد بیابان باشد، درحالی که او بسیار دانشمند بود و به استادان دانشگاه شباهت داشت. اطلاعات گسترده ای درباره ادبیات، اکتشافات، آثار کلاسیک اروپایی و شعرای انگلیسی داشت. به زبان های فارسی و عربی مسلط بود و قرآن را مطالعه کرده بود و در بین خاورشناسان اروپایی از احترام فراوانی برخوردار بود.»
این همه توصیفات آنتونی وین (Antony Wynn) است؛ نگارنده کتابِ Persia in the Great Game: Sir Percy Sykes – Explorer، Consul، Soldier، Spy.
کتاب را عبدالرضا هوشنگ مهدوی از دیپلمات های اسبق وزارت امور خارجه که نامش در ترجمه آثار سیاسی و تاریخی معاصر پرآوازه و کتاب معروف او تاریخ روابط خارجی ایران از منابع مهم و پرمراجعه در حوزه تاریخ روابط خارجی ایران است (درگذشته در چهاردهم بهمن ماه ۱۳۹۴)، به فارسی برگردانده است. این اثر، اولین بار، در سال ۱۳۸۲ ازسوی نشر پیکان منتشر گردید و در چاپ جدید، که به شکلی ویراست تازه آن هم هست، اضافاتی دارد که در متن اصلی بوده اما هوشنگ مهدوی ترجمه نکرده و شادی رفیع نژاد و سیاوش صدرعضدی این جامانده ها را برگردانده اند. به همین سبب هم بر جلد کتاب، مُهرِ «متن کامل» خورده است.
کتاب افزون بر یادداشت دبیر مجموعه، پیشگفتار و مقدمه در ابتدا و نمایه در انتهای کتاب، ۲۲ فصل دارد که عناوین آنها، ورود به بازی بزرگ، سفر به سمرقند با لباس مبدل، دیدار با شاهزاده، سگ های کوچک ایرلندی در بلوچستان، سفر به کرمان؛ یک وری بر پشتِ اسب، مرزهای بلوچستان، هیجانات و متعصبان، قتل در ساحل، مسابقه به سمت سیستان، جنگ بوئرها؛ ازدواج و بازگشت، بازگشت به کرما، مشهد: ملایان، جاسوسان و زائرین، مشروطیت و تقسیم ایران، رویارویی با دابیژا، نجات ایران؛ دستِ تنها، کاشغر و پامیر، تفنگداران جنوب ایران (پلیس جنوب)، زیر حمله، پیروزی یا ناکامی؟، آخر بازی؟، پی نوشت، گاهشمار وقایع هستند.
عنوان «ایران در بازی بزرگ» هم، از این جهت روی این کتاب نهاده شده که سایکس یکی از بازیگران اصلی آن بود. درنتیجه قبل از مطالعه کتاب باید دانست "بازی بزرگ" که هدف آن از یک سو دستیابی روسیه به آب های گرم جنوب آن کشور و مستعمره انگلیسی هند بود، از زمان پتر کبیر شروع شده بود. در اجرای این نقشه پتر کبیر و کاترین دوم هردو به قفقاز حمله ور شدند، تا اینکه سرانجام نیکلای اول در ۱۸۲۸ موفق شد این خطه زرخیز را از ایران جدا سازد. از طرف دیگر، استعمارگران انگلیسی می خواستند به هر وسیله ای از نزدیک شدن و دست اندازی روس ها به هند جلوگیری نمایند و این کشمکش که از آغاز قرن نوزدهم شروع شده بود، تا سال ۱۹۰۷ که قرارداد مصالحه میان روسیه و انگلستان به امضا رسید ادامه داشت.
به باعث این قرارداد تبت منطقه بی طرف اعلام شد، افغانستان منطقه تحت نفوذ انگلستان شناخته شد و ایران به دو منطقه تحت نفوذ روسیه و انگلیس تقسیم شد. بعد از آن هم سازمان های جاسوسی روسیه و انگلستان مراقب یکدیگر بودند و ژنرال سایکس هم یکی از مأموران زبردست اینتلیجنس سرویس بود که در تحت پوشش کنسول کرمان و سرکنسول مشهد، سالهای متمادی مراقب فعالیتهای روس ها در ایران و آسیای مرکزی بود. برخی اعتقاد دارند "بازی بزرگ" هیچگاه متوقف نشده و صرفاً پیش درآمد جنگ سرد در سالهای پس از جنگ جهانی دوم بوده است، با همان ترس و لرزها، با همان سوء ظن ها و سوء تفاهم ها. در این بازی ژنرال سایکس یکی از نقش آفرینان عمده بوده است.» (ص. ۱۶)
در رفتار فریب کارانه سایکس نسبت به ایرانیان از صدر تا ذیل که هیچ شک نیست؛ «سایکس بعنوان "سرکنسول اعلی حضرت پادشاه انگلستان و امپراطور هندوستان مقیم خراسان" به مقامات ایرانی معرفی شده بود. این عنوان پرطمطراق برای فریب دادن ایرانی ها بود که به او احترام بگذارند، وگرنه عنوان واقعی او "سرکنسول اعلی حضرت پادشاه انگلستان و مأمور حکومت هند در خراسان" بود.» (ص. ۱۸۵) و حتی در بحبوحه مشروطه و از سر نفرت نسبت به ایران، خطاب به سِر لوئیس دین، وزیر خارجه حکومت هند نوشت: «به نظر می رسد که آخر کار ایران نزدیک است... وام های ایران برای پیشرفت کشور مورد استفاده قرار نمی گیرد، بلکه در خارج از کشور تلف می شود... ایرانی ها از وضع کنونی کشورشان به شدت ناراضی و متنفرند. سیزده سال پیش گاهی به شاه مرحوم دشنام می دادند، ولی عمدتا از او تمجید می کردند. امروزه کلیه طبقات در محکوم کردنِ نه تنها شاه، بلکه نظام شریری که او معرف آن است، متحد شده اند.» ( ص. ۱۹۴)
اما نمی توان از داوری او درباره مردم ایران هم گذشت؛ «سایکس هیچ وقت از ستایش مردم، ادبیات و هنر ایران دست نکشید. در هیچ یک از نوشته هایش، شامل خصوصی یا عمومی، هیچگاه ایرانی ها را مورد انتقاد و تحقیر قرار نداد. زمانی که ایران برای عامه انگلیسیان ناشناس بود، کنفرانس های گوناگونی درباره تمدن باستانی آن کشور داد و نبوغ ذاتی ایرانی ها را ستود و اغلب این نظریه را تکرار کرد که به رغم رشوه و فساد وحشتناکی که در ایران حکمفرماست و حکومت جدید ایران تلاش در ریشه کن کردن آن دارد، و به رغم نبود آموزش و پیشرفت به شکل راه اندازی جاده ها و راه آهن، ایرانی ها را ظریف ترین و بااستعدادترین قوم در آسیای غربی می داند.» (ص. ۴۰۹)
روایتِ مأموریتِ سیاسی و نظامیِ سایکس و ربع قرن حضورش در ایران، در کتاب ایران در بازی بزرگ، در ۴۲۷ صفحه روایت شده که چاپ نخست آنرا مؤسسه آبی پارسی، زمستان ۱۳۹۹، در هفتصد نسخه به چاپ رسانده است.
منبع: lebasdooni.ir
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب